Σήμερα, το γραφείο του Δημάρχου Ανωγείων, κοσμεί το έγγραφο απονομής του πολεμικού Σταυρού Α’ Τάξεως στο πολύπαθα αυτό χωριό, απόδοση τιμής έναντι της μεγάλης προσφοράς και θυσίας των Ανωγειανών.
Το έγγραφο:
ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Δια του από 3 Μαΐου 1946 Β. Διατάγματος
Απενεμήθη εις την κωμόπολιν Ανωγείων Μυλοποτάμου
Κρήτης
Ο ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Α’ ΤΑΞΕΩΣ
Δια τας καταστροφάς ας υπέστη κατά την περίοδον της
τετραετούς (1941-1944) γερμανοϊταλικής κατοχής,
των κατοίκων επιδειξάντων αξιοθαύμαστον πατριωτικήν διαγωγήν, αντοχήν απαράμιλλον και ηρωισμόν μέχρις αυτοθυσίας
Εν Αθήναις τη 3 Μαΐου 1946
Ο ΕΠΙ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΥΠΟΥΡΓΟΣ
Π. Μαυρομιχάλης
Στην απέναντι πλευρά του ίδιου γραφείου, υπάρχει άλλο ένα έγγραφο, του Πρωθυπουργού της Νέας Ζηλανδίας και του Διοικητού του 2ου Νεοζηλανδικού Εκστρατευτικού Σώματος προς την Κοινότητα Ανωγείων.
Προς την Κοινότητα
Ανωγείων Ρεθύμνης
Σας απευθύνω το σύντομον αυτό μήνυμα δια να σας είπω πόσον η Κυβέρνησις και ο λαός της Νέας Ζηλανδίας είναι ευγνώμονες προς το Ελληνικόν Έθνος. Ενθυμούμεθα όλα όσα εκάματε δια να βοηθήσετε τους Νεοζηλανδούς Στρατιώτας οι οποίοι έμειναν οπίσω όταν η χώρα σας κατελήφθη από τον Γερμανικόν Στρατόν τον Απρίλιον του 1941. Έχομεν βαθείαν συναίσθησιν της υποχρεώσεως της Νέας Ζηλανδίας προς τους γενναίους τούτους Έλληνας δια το θάρρος και την αυτοθυσίαν των…
Εις σας προσωπικώς επιθυμώ να είπω ότι ουδέποτε θα λησμονήσωμεν αυτό που εκάματε. Γνωρίζομεν ότι ενεδύσατε και εθρέψατε τους άνδρας μας όταν εσείς οι ίδιοι εστερείσθε και τούτο πράττοντες υπεφέρατε και εκινδυνεύσατε. Δι’όλα αυτά είμεθα βαθέως ευγνώμονες. Σας απευθύνω τας ειλικρινεστέρας ευχάς δια την ευτυχίαν και ευημερίαν της χώρας σας από τους φίλους και συναδέλφους σας εκ Νέας Ζηλανδίας.
Ακολουθούν οι υπογραφές του Πρωθυπουργού της Νέας Ζηλανδίας και του Διοικητού του 2ου Νεοζηλανδικου Εκστρατευτικού Σώματος
ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ (1941-1944) ΤΩΝ ΑΝΩΓΕΙΩΝ
…οι Γερμανοί δεν είχον εγκαταστήσει εδώ μόνιμον φυλάκιον, μόνον μπλόκα έκαμνον από καιρού εις καιρόν. Το πρώτο έγινεν εις τας 16/2/1942, οπότε καταζητούντες 8 άτομα, συνέλαβον τα 5 εξ’αυτών και άλλους 4, τους οποίους εφυλάκισαν επί δύο μήνας. Η εις το χωρίον επιβληθείσα εξ αρχής αγγαρεία ήτο να προσέρχωνται καθ’εκάστην 500 άνδρες και να εργάζωνται δια λογαριασμόν των Γερμανών. Οι Ανωγειανοί όμως, δεν προσήρχοντο, διότι ως λαός, ποιμενικός κυρίως, δεν ηδύνατο να εγκαταλείψουν τα ποίμνιά των. Ο αριθμός ούτος ηλαττώθη κατόπιν εις το ήμισυ, και πάλιν όμως οι κάτοικοι ουδεμίαν προθυμίαν έδειχναν να συμμορφωθούν προς την διαταγήν. Φυλακίσεις γερόντων και γυναικών του χωρίου εν Ρεθύμνη προς εκβιασμόν, ουδέν αποτέλεσμα έσχον. Δι’αυτό εξεδόθη απόφασις κατά τας αρχάς του 1943, να κατεδαφιστούν 16 οικίαι των Ανωγείων προς σωφρονισμόν και προειδοποίησιν. Επειδή την διαταγήν αυτήν ο Φρούραρχος Ρεθύμνης, απόγονος του κατά την μάχην του Πέτα τραυματισθέντος φιλέλληνος στρατηγού Νόρμαν, δεν έσπευσε να την εκτελέση, αλλ’ελθών εις τα Ανώγεια, εζήτησε φιλικώς να πείση τους κατοίκους να υπακούσουν εις την διαταγήν της αγγαρείας, μετετέθη αμέσως εκ της θέσεώς του. Τον Μάιον του 1943, εις νέα εξόρμησιν των Γερμανών, εφονεύθησαν 3 βοσκοί, μεταξύ των οποίων και ο 13ετής Βασ. Κ. Ξυλούρης, απήχθησαν δε και 2000 αιγοπρόβατα. Εις τας 19/8/1943 συνελήφθησαν 9 άνδρες (4 εκ της οικογενείας Κουνάλη, 4 εκ της οικογενείας Σμπώκου και εις Σταυρακάκης ονόματι), εξ ων 2 εδραπέτευσαν. Οι λοιποί ενεκλείσθησαν εις τας φυλακάς Αγιάς, αποστελλόμενοι δε ύστερον εις την Γερμανίαν, επνίγησαν καθ’οδόν. Εις τας 3/9/1943, έγινε νέα εξόρμησις καθ’ην οι Γερμανοί απήγαγον όσα αιγοπρόβατα συνήντησαν (4-5000), τον δε ποιμένα Μιχαήλ Βρέντζον, αφού τον εχρησιμοποίησαν ως οδηγόν, διέταξαν να φύγη έπειτα, πυροβολήσαντες δε εκ των όπισθεν εφόνευσαν. Εις τας 13/2/1944 εκύκλωσαν πάλιν το χωρίον και συγκεντρώσαντες όλους τους κατοίκους εις το σχολείον συμπαρέλαβον 11 άνδρας με την δικαιολογίαν ότι εδοκίμασαν να φύγουν. Τι απέγιναν οι άνδρες ούτοι, δεν εγνώσθη. Λέγεται ότι ετυφεκίσθησαν εις θέσιν Καρτερός.
Εις τας 7/8/1944 ήλθεν ο διαβόητος δια την ωμότητά του γερμανός επιλοχίας Σήφης, φρούραρχος του Γενή Γκαβέ με απόσπασμα τεσσάρων γερμανών και τεσσάρων ιταλών, συνέλαβον όσας γυναίκας και παιδία εύρον, και αγρίως ξυλοκοπούντες αυτά τα ωδήγησαν προς το Γενή Γκαβέ με την κατηγορίαν ότι οι άνδρες δεν εδέχοντο να πηγαίνουν εις την αγγαρείαν.
Ολίγον όμως έξω του χωρίου τους προσέβαλον οι αντάρται, εφόνευσαν τους άνδρας του αποσπάσματος και απηλευθέρωσαν τα γυναικόπαιδα. Την επομένην έγινεν το σαμποτάζ της Δαμάστας υπό Ανωγειανών, καθ’ο εκάησαν 3 γερμανικά αυτοκίνητα και εφονεύθησαν περί τους 15 Ιταλούς, αιχμαλωτισθέντων και 7. Την επομένην, 9/8/1944 ήλθον περί τους 60 Γερμανοί εις τα Ανώγεια. Οι άνδρες έλειπον, αλλ’αι γυναίκες τους περιποιήθησαν. Οι Γερμανοί εφέρθησαν μετά μεγάλης προσηνείας, εις ουδεμίαν διαρπαγήν προέβησαν, εζήτουν μόνον από τας γυναίκας πληροφορίας περί της κατά του αποσπάσματος του Σήφη επιθέσεως των ανταρτών. Εις τας 12/8/1944 το εσπέρας οι άνδρες του χωρίου ειδοποιηθέντες ότι έρχονται πολλοί Γερμανοί έφυγον, και ούτω προελήφθησαν πολλαί εκτελέσεις.
Την 13ην οι Γερμανοί συμπληρώσαντες την κύκλωσιν, εισήλθον εις τα Ανώγεια και διέταξαν τους υπολειφθέντας κατοίκους να αναχωρήσουν εντός ημισείας ώρας προς την κατεύθυνσιν του Γενή Γκαβέ, οπόθεν να διασκορπισθούν εις τα διάφορα χωρία της Ρεθύμνης. Μετά ταύτα προέβησαν εις γενικήν λεηλασίαν του χωρίου-πλουσιωτάτου εις κτηνοτροφικά και εριουργικά προϊόντα. Μετά την δήωσιν εκάστη οικία εκαίετο πρώτον και έπειτα ανετινάσσετο δια δυναμίτιδος. Κάθε νύκτα οι Γερμανοί απεσύροντο εις τα Σείσαρχα και την πρωίαν επανήρχοντο. Το μέγεθος της λεηλασίας θα κατανοήση κανείς, όταν λάβη υπ’όψιν ότι αύτη διήρκεσεν από της 13 Αυγούστου μέχρι της 5 Σεπτεμβρίου…
(Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη, Ν. Καλιτσουνάκης, Ν. Καζαντζάκης, Ι. Κακριδής, Κ. Κουτουλάκης, σελ. 63-65)
ΑΠΩΛΕΙΕΣ
Κατά τις επιχειρήσεις του Αυγούστου 1944 των Γερμανών εναντίον των Ανωγείων οι απώλειες ήταν οι παρακάτω :
ΝΕΚΡΟΙ
1. Αεράκης Ε. Νικόλαος εξετελέσθη εντός της οικίας του
2. Βρέντζος Ζ. Ε. εξετελέσθη έξωθεν του χωρίου
3. Βοϊδάσκης Κ. Βασίλειος εξετελέσθη εντός της οικίας του και απηνθρακώθη
4. Βλατά Ελένη εκάη ζώσα εντός της οικίας
5. Καλομοίρης Δ. Γεώργιος εξετελέσθη έξωθεν του χωρίου
6. Καλομοίρης Δ. Κωνστ. εξετελέσθη έξωθεν του χωρίου
7. Καραμπίνης Ι. Χαράλ. εξετελέσθη έξωθεν του χωρίου
8. Κοκοσάλης Γ. Νικόλ. εξετελέσθη έξωθεν του χωρίου
9. Κοκοσάλη Ι. Αμαλία εκάη ζωντανή
10. Κουβίδης Β. Μιχαήλ εξετελέσθη έξωθεν Ηρακλείου
11. Καβλέντη Ε. Αγάπη εξετελέσθη εντός της οικίας της
12. Καραϊσκου Γ. Ειρήνη απηνθρακώθη εντός της οικίας της
13. Κουτάντος Κ. Σωκράτης εφονεύθη εις συμπλοκήν μετά Γερμανών
14. Κουτάντος Κ. Ιωάννης εφονεύθη εις συμπλοκήν μετά Γερμανών
15. Μανουράς Ζ. Ευγένιος εξετελέσθη εις Σείσαρχα
16. Μαυρόκωστας Βασίλειος εξετελέσθη εις Σείσαρχα
17. Ξυλούρης Ε. Στέφανος εξετελέσθη εις Ανώγεια
18. Ξυλούρης Γ. Κωνστ. απηνθρακώθη εντός της οικίας του
19. Ξυλούρης Ν. Ιωάννης απηνθρακώθη εντός της οικίας του
20. Πατραμάνης Ν. Εμμαν. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
21. Πατραμάνη Γ. Ελένη εξετελέσθη εις Σείσαρχα Ανώγεια
22. Παπαδιός Α. Στυλ. εξετελέσθη εις Σείσαρχα Καμαράκι
23. Παπαδιός Σ. Ιωάννης εξετελέσθη εις Σείσαρχα
24. Παπαδιός Σ. Εμμαν. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
25. Παπαδιός Α. Νικόλ. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
26. Παπαδιός Μ. Εμμαν. εξετελέσθη εις Σείσαρχα Ανώγεια
27. Πετροκόπος Ν. Κωνστ. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
28. Πασπαράκη Ι. Ευαγγελία εκάη ζώσα εντός της οικίας της
29. Σκουλάς Γ. Κωνστ. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
30. Σκουλάς Μ. Εμμαν. εξετελέσθη έξωθεν του χωρίου
31. Σκουλά Ε. Όλγα μετεφέρθη εις Άγιον Μύρωνα όπου και εξετελέσθη
32. Σκουλά Μ. Ανδρονίκη μετεφέρθη εις Άγιον Μύρωνα όπου και εξετελέσθη
33. Σαλούστρου Ι. Αικατερίνη εξετελέσθη εις Ανώγεια
34. Σαλούστρου Α. Ειρήνη εξετελέσθη εις Ανώγεια
35. Σαλούστρος Ι. Εμμαν. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
36. Σουλτάτος Γ. Μιχαήλ εξετελέσθη εις Σείσαρχα έξω του χωρίου
37. Σπαχή Κ. Αφροδίτη εξετελέσθη εις Σείσαρχα εις Ανώγεια
38. Σπιθούρης Α. Γεώργιος
εξετελέσθη εις Σείσαρχα
39. Χαχλιούτης Γ. Κωνστ. εξετελέσθη εις Σείσαρχα
Εις Ανώγεια επίσης κατά την επιχείρησιν ταύτην ευρισκόμενοι 15 κάτοικοι του χωρίου Σάρχου Μαλεβυζίου δι εκτέλεσιν εργασιών, εξετελέσθησαν.
Αι υλικαί καταστροφαί της κωμοπόλεως Ανωγείων Μυλοποτάμου ήσαν οι κάτωθι :
Πυρπόλισις και κατεδάφισις και ολοκληρωτική καταστροφή των 900 περίπου οικιών αυτής.
Διαρπαγή λεηλασία και καταστροφή άπαντος του κινητού πλούτου της κωμοπόλεως.
Καταστροφή πλήρης όλων των αιγοπροβάτων και κτηνών της κωμοπόλεως.
Διαρπαγή όλων των αποθεμάτων τροφίμων και ιδίως των μεγάλων ποσοτήτων τυρού.
Πλήρης καταστροφή της γεωργικής παραγωγής κατά την περίοδον της συγκομιδής.
Μεταβολή των 3.500 κατοίκων της κωμοπόλεως εις πρόσφυγας στερουμένους στέγης κλινοστρωμνής τροφίμων και υποκειμένους εις τας κακουχίας και εις τας ασθενείας.
Η μόνη παρήγορος ελπίς των προσφύγων Ανωγειανών ήτο η άφθαστος φιλοξενία των κατοίκων ολοκλήρου της επαρχίας Μυλοποτάμου εις την οποίαν και αρχικώς διεσκορπίσθησαν τα γυναικόπαιδα.
(Έκθεσις επί της δράσεως της ενόπλου Ομάδος Αντιστάσεως Ανωγείων και ολοκλήρου του διαμερίσματιος Επαρχίας Άνω Μυλοποτάμου, σελ. 78-81)
Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΝΩΓΕΙΩΝ
Λουλούδια μην ανθίζετε, πουλιά μην κελαηδείτε
τ’Ανώγεια μας εκάψανε και να τα λυπηθείτε.
Μιαν Κυριακή την ταχινή, ώρα που λειτουργούσι,
μπήκαν στ’Ανώγεια οι Γερμανοί τσ’Αντάρτες και ζητούσι.
Αντάρτες σα δε βρήκανε και κάνανε το κόμμα,
γέρους και γυναικόπαιδα κάτω τα κάμαν όλα.
Αύγουστε γερμανόφιλε, φονιά και κεσταμπίτη
και μαύρη ζώνη έβαλες, στη σκλαβωμένη Κρήτη.
Μαύρα φορούνε τα βουνά κι ο γέρο Ψηλορείτης,
πενθούν τ’Ανώγεια το χωριό, τους ήρωες της Κρήτης.
Ω ! Παναγιά μου Ανωγειανή, που’σουν αυτή την ώρα,
όταν εβάζαν τη φωθιά στα ξακουσμέν’ Ανώγεια ;
Ανώγεια μ’ορεινό χωριό κι εκάψασι σ’ οι σκύλοι
και βάλασί σου τα πυρά και γίνηκες γιανγκίνι.
Τα μέγαρά σου ερίξανε και την τροφή σου πήραν
τα ρούχα σου τα πλουμιστά στη Γερμανία πήγαν.
Ανώγεια μου τα πλούτη σου και τα οζά τα τόσα,
οι Γερμανοί τα πήρανε, χωρίς να δώσουν γρόσα.
Δέκα χιλιάδες Γερμανοί, χωρίς τσι κεσταμπίτες
σε γδύναν και σε καίγανε τις μέρες και τις νύχτες.
Πρώτα χαλάσαν το σκολειό και κάψαν τα θρανία
και τα παιδιά σ’ επήγανε εις τα οικοτροφεία.
Και κλαί’ η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα
κι έχει λαχτάρα να το ιδεί κι έχει η καρδιά της λάβρα.
Έχουνε περιποίηση σπουδαία τα καημένα,
μα έχουν περιόριση κι είν’όλα χλομιασμένα.
Θερμά συγχαρητήρια δίνω στους αρχηγούς μας,
που φρόντισαν για τα παιδιά τ’άστεγα του χωριού μας.
Αίγυπτο και Αμερική μαζί με την Αγγλία
έφεραν δώρα πλούσια σ’αυτή τη δυστυχία.
Κι έχομ’ελπίδες εις αυτούς να χτίσουν το χωριό μας
και να το ξαναφτιάξουνε σαν πρώτα το σκολειό μας.
Ήρθαν τσ’Αιγύπτου τα πουλιά, για να παραθερίσουν,
στ’Ανώγεια δεν εβρήκανε τοίχους φωλιά να χτίσουν.
Προτού να το χαλάσουνε οι σκύλοι το χωριό μας,
ήρθαν και εκτελέσανε πρώτα τον αρχηγό μας.
Πρώτ’ εκτελέσαν το Σκουλά και τε τον Δραμουντάνη
κι ύστερα κάψαν το χωριό και γίνηκε αθάλη.
Που θελά πάνε στη Λιβή τα δίκια να μιλήσουν
και το πυροπαθή χωριό θελά υποστηρίξουν.
Έχουνε θύματα πολλά τ’Ανώγεια τα καημένα,
εις τα βιβλία της αντρειάς τα’χουνε περασμένα.
Για την πατρίδα πέσανε για τον ηρωισμό τους,
του Κράιπε η απαγωγή το΄καψε το χωριό τους.
Έκαψ’ο Σήφης το χωριό που το’χε καύχημάν του,
όμως δε ζούσε να το ιδεί και να χαρ’ η καρδιάν του.
Γιατί τον ετυλίξανε τ’Ανωγειανά ανταρτάκια
και τον εγριμοσκίσανε σαν τ’άγρια γεράκια.
Κι αζωντανό τον πήγανε στ’ανωγειανό λημέρι
κι ανάκριση του πήρανε όλ’οι καπεταναίοι.
Αφού δεν εμολόγησε ι το γουρούνι πράμα
στον τάφκο τον εβάλανε μ’όλην του την ομάδα.
Εγίνηκε μνημόσυνο στ’Ανώγεια τα καημένα
και στέφανα κατάθεσαν με μάθια δακρυσμένα.
Κόσμος πολύς μαζεύτηκε στ’Ανώγεια στην πλατεία
δάκρυα πολλά χυθήκανε εκείνη την ημέρα.
Ήρθε στρατός κι οι πρόσκοποι και ο μητροπολίτης
κι ο υπουργός των Αθηνών κι όλαι αι αρχαί της Κρήτης.
Δόξα’χουν οι Ανωγειανοί, αυτοί και τα παιδιάν τους
και της αντρείας το σταυρό επήραν τα’άρματάν τους.
Πάλι τ’Ανώγεια θα γενούν καλύτερα μια μέρα
αφού λευτερωθήκανε δε λέγουνται καημένα.
Και πρέπει να μονιάσουμε οι άστεγοι όλοι ομάδι
να τη χειροκροτήσομε τη νίκη τη μεγάλη.
Να παίξουνε χαρούμενα της Νίκης οι καμπάνες
να κλαιν’αδέρφια κι ορφανά, χηράδες και μανάδες.
Τότε νερό της λησμονιάς να πιούμε με το γάλα
και να ξελησμονήσομε τα πάθη τα μεγάλα.
Να’ρθει στον κόσμο λευτεριά, να’ρθει στην Κρήτη ειρήνη
κι ίσως να την ξεχάσομε την ψυχική οδύνη.
Τα βάσανα των Ανωγειώ όποιος θα τα συντάξει
εις το πανεπιστήμιο πρέπει να πα σπουδάξει.
Κι εγώ’μαι μιαν αγράμματη, γυναίκα παιδιωμένη
κι αν έχω λάθη, αδέρφια μου, να’μαι συμπαθιασμένη.
(Ειρήνη Αναγνωστάκη, από το βιβλίο του Γεωργίου Σμπώκου «Ανώγεια η ιστορία μέσα από τα τραγούδια τους», σελ.273-274)
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Και μαζεύανε οι Ανωγειανές μανάδες το χειμώνα του 1945 τα παιδιά τους γύρω από την παρασιά, στο σπίτι που ήταν φιλοξενούμενες, μακριά από το καμένο χωριό τους, και τους λέγανε παραμύθια. Και όπως μου διηγήθηκε μια Ανωγειανή μάνα, κάποτε τελείωσε το παραμύθι που έλεγε στα παιδιά της, κάπως έτσι :
…και θα γυρίσομε πίσω στο χωριό. Ο κύρης σας θα χτίσει ένα καινούριο σπίτι και θα’χει πολλά δωμάτια. Θα’χει και μια μεγάλη αυλή και θα φυτέψομε δυο λεμονιές και πολλά λουλούδια. Θα δέσομε και ένα σκοινί στις λεμονιές και θα βάλομε μια κούνια για σας τα μικιά κοπέλια. Θα χτίσουνε κι οι άλλοι μας γειτόνοι τα σπίθια ντως και θα έχει η γειτονιά μας πολλά κοπέλια να παίζετε μαζί ντως. Και κάθε Κυριακή θα σας βάνω τα καλά σας τα ρούχα και θα πηγαίνομε στην εκκλησία τση Παναγίας…
Εκείνη τη στιγμή, το μικρότερό της παιδί, κάρφωσε τα μάτια του πάνω στα δικά της και παρακαλώντας της είπε :
-Πε το πάλι μα το παραμύθι, πε το…
Και η χαροκαμένη μάνα το’λεγε και το ξανάλεγε, κάθε βράδυ το ίδιο παραμύθι, προσέχοντας πάντα να μην κυλήσει κάποιο δάκρυ από τα μάτια της και το δούνε τα κοπέλια της. Και το μικρότερο πάντα της έλεγε :
-Πε το πάλι μα το παραμύθι, πε το…
