Του Ζαχαρία Σμυρνάκη*

1ο ΜΕΡΟΣ

Σκοπός της μελέτης είναι να σκιαγραφηθεί η πασίγνωστη άλλωστε επιστημονική προσφορά του σοφού Ξανθουδίδη, αλλά και να μνημονευθεί η αξία του μεγάλου αυτού άνδρα ως ανθρώπου, πατριώτη και ευεργέτη, η οποία δεν είναι εξίσου γνωστή.

Ύστερα από την ένδοξη αλλά άτυχη επανάσταση του Δασκαλογιάννη έρχεται από την Αράδενα των Σφακίων που αποκαλούνται «ιερά Ακρόπολις της Κρήτης» και εγκαθίσταται στο ηρωικό Αβδού ο αγωνιστής Μανούσος Ξανθουδίδης. Από το γιο του Αντώνιο και την Φωτεινή Μπογιατζοπούλα γεννιούνται παιδιά έξι. Ο Δαβίδ, ο Ιωάννης, ο Μανούσος, ο Εμμανουήλ, η Μαριγώ και ο Στέφανος.

Ο πατέρας Αντώνιος Ζωγράφος Ξανθουδίδης (1819-1896) άνθρωπος φωτισμένος και φιλοπρόοδος, επειδή πιστεύει στη δύναμη της παιδείας και από αυτή στην καλλιέργεια και καταξίωση του ανθρώπου και της κοινωνίας, σπουδάζει - παρά τις πολλές στερήσεις- και τους πέντε γιους του στη γενέτειρα, στο Ηράκλειο και έπειτα στην Αθήνα. Την εποχή αυτή στην Κρήτη δεν υπάρχει άλλη οικογένεια με τόσα παιδιά όλα μορφωμένα και διακεκριμένα. Αρχηγός Πεδιάδος και υπαρχηγός από το 1866 των έξι Ανατολικών Επαρχιών συμμετέχει στις επαναστάσεις του 1858, 1866 - 69 και 1878. Από τους πρωτεργάτες του μοναστηριακού ζητήματος αγωνίζεται και αυτός να δοθούν ικανά εισοδήματα των μοναστηριών για την παιδεία του λαού. Άνδρας πανελλήνιων αισθημάτων, νους οργανωτικός, άξιος στρατιωτικός συνδυάζει την τόλμη και την αρετή, το θάρρος και τη σύνεση, αριστεύει σε πολλές μάχες, εκπροσωπεί την Ανατολική Κρήτη στις Συνελεύσεις, υπομένει ακόμη και τις δυσμένειες της τύχης και σε κρίσιμες στιγμές δίδει στους συμπολεμιστές του συμβουλές χρησιμότατες. Μετά την μεγάλη επανάσταση του 1866- 69 δεν παραδίδεται, δεν καταθέτει τα όπλα, επικηρύσσεται (με πέντε συνοπλαρχηγούς ) από τον Γενικό Αρχηγό Κρήτης και διωκόμενος από τα τουρκικά αποσπάσματα στα όρη καταφεύγει ύστερα από πολλές περιπέτειες στην Αθήνα, για να επιστρέψει πάλι.

Μέσα σʼ αυτή την οικογένεια τη ζυμωμένη με τις δυσκολίες και τις ιστορικές περιπέτειες, την ποτισμένη με τη χριστιανική αγάπη και τον πόθο αναστάσεως της Κρήτης, τη σφυρηλατημένη με κοινούς αγώνες γεννιέται το 1861 στο Αβδού ο υστερότοκος γιος, ο Στέφανος.

Μετά την περάτωση των εγκύκλιων σπουδών στη γενέτειρα και στην Ελληνική Σχολή Ηρακλείου φοιτά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρακολουθεί τα μαθήματα λαμπρών καθηγητών και εισάγεται στη γοητεία της επιστημονικής έρευνας και στη χαρά των δημιουργικών αναζητήσεων. Το 1888 μετά τη λήψη του πτυχίου της Φιλολογίας υπηρετεί από το 1889- 1891 ως καθηγητής στο Γυμνάσιο Νεαπόλεως και από το 1891- 1897 στο Κρητικόν Γυμνάσιον Ηρακλείου. «Ευγνωμόνως ενθυμούνται οι παρʼ αυτού διδαχθέντες την σοφήν διδασκαλίαν του, με το ιδιόρρυθμον βαθύ ύφος της ομιλίας του, με την αυστηράν αλλά μειλιχίαν εμφάνισίν του, με την απαράμιλλον μεθοδικότητά του» γράφει ο μάρτυρας Δήμαρχος Ηρακλείου Μηνάς Γεωργιάδης.

Από το 1897- 1899 υπηρετεί ως γραμματέας του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου με πρόεδρο τον ιατροφιλόσοφο και αρχαιολόγο Ιωσήφ Χατζηδάκη, ασχολούμενος όμως παράλληλα και με το αρχαιολογικό έργο. Ξανθουδίδης και Χατζηδάκης αποδοτικά συνεργαζόμενοι και από την αγάπη της Κρήτης οδηγούμενοι και ενισχυόμενοι έγκαιρα περισυλλέγουν, διασώζουν από εκπατρισμό, προστατεύουν, εν μέσω δυσκολιών, τις κρητικές αρχαιότητες και καταρτίζουν την πρώτη αρχαιολογική συλλογή. Ονομάστηκαν δίδυμοι ή Διόσκουροι της Αρχαιολογίας, διοργανωτές και συνιδρυτές του Αρχαιολογικού Μουσείου, που χαρακτηρίστηκε «τόπος παγκοσμίου προσκυνήματος» και γιʼ αυτό είναι και οι δύο ευεργέτες της πόλης μας.

Το 1899- 1915 διορίζεται Έφορος της Αρχαιολογικής Περιφέρειας Χανίων με έδρα το Ηράκλειο. Το 1915- 1923 διατελεί Έφορος της 10ης Αρχαιολογικής Περιφέρειας και μετά την αποχώρηση του Ιωσήφ Χατζηδάκη το 1923 μέχρι και το 1928 Έφορος της 9ης Αρχαιολογικής Περιφέρειας (Κνωσού και Διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου).

Ο διαπρεπής καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης στο βιβλίο του «Στέφανος Ξανθουδίδης»(2002) που αποτελεί τη μοναδική πλήρη βιογραφική και βιβλιογραφική μελέτη για τον μεγάλο Κρητικό επιστήμονα δημοσιεύει 44 πολύτιμα έγγραφα από το Αρχείο του Στ. Ξανθουδίδη και παραθέτει ύστερα από εξαντλητική έρευνα πληρέστερο κατάλογο δημοσιευμάτων τα οποία ανέρχονται σε 235. Ο ίδιος κάνει ευρύτερα γνωστό τον σοφό Κρητολόγο ως λαογράφο.

Πολυσύνθετη και πολύπλευρη των επιστημών προσωπικότητα είναι ο Στ. Ξανθουδίδης, αρχαιολόγος, φιλόλογος, ιστορικός, γλωσσολόγος, λαογράφος και το έργο του μεγάλο σε ποσότητα, σε ποιότητα και επιστημονική αποδοτικότητα, ώστε οι Έλληνες και οι ξένοι να ομιλούν με σεβασμό και με ανυπόκριτο θαυμασμό.

Α. Αρχαιολογικό έργο (ανασκαφικό και ερμηνευτικό):

«Μήτραι αρχαίαι εκ Σητείας» (1900), «Μήτραι του Παλαιοκάστρου Σητείας» (1903), «Χριστιανικαί αρχαιότητες εκ Κρήτης»(1903), «Ο Κρητικός πολιτισμός ήτοι τα εξαγόμενα των εν Κρήτη ανασκαφών»(1904), «Kretan Kernoi”(= Κρητικοί Κέρνοι)(1906), «Προϊστορική γραφή εν Κρήτη» (1906), « Προϊστορική οικία εις Χαμαίζι Σητείας»(1906), «Προϊστορικαί σφραγίδες του Μουσείου Ηρακλείου»(1907), «Επιγραφαί Κρήτης»(1908), «Η λάρναξ της Αγίας Τριάδος»(1908), «Πρωτομινωικός τάφος Πλατάνου»(1914), «Μυκηναϊκός τάφος Δαμανίων»(1916), «Μέγας Πρωτογεωμετρικός τάφος “Πύργου” στην Ανώπολη»(1919), «Μινωικόν μέγαρον Νίρου»(1920), «Οδηγός Μουσείου Ηρακλείου» (1921), «Κρητικαί επιγραφαί» (1922), «Μολύβδιναι βούλλαι εκ Κρήτης»(1925) κ.ά. Οι επιγραφικές του πραγματείες εκτείνονται από τη μινωική μέχρι την ενετική εποχή. Η μελέτη του «Χριστιανικαί επιγραφαί Κρήτης» (1903) απετέλεσαν τη βάση του Corpus των χριστιανικών κρητικών επιγραφών που περιελήφθη στο μέγα για τα Ενετικά μνημεία στην Κρήτη βιβλίο του G.Gerola και η συμβολή του Ξανθουδίδη είναι τόσο σημαντική, ώστε χαρακτηρίζεται ως εξίσου συνεργασία(καθ. Νικ. Πλάτων). Το 1901 ανασκάπτει τον Μητροπολιτικό ναό του «Πρωτοθρόνου Κρήτης» Αγίου Τίτου στη Γόρτυνα. Το 1918 από επιγραφικά στοιχεία προσδιορίζει πρώτος τη θέση της Αρχαίας πόλης Ελτυναίας στους Ζαγουριάνους Κουνάβων.

Η περίφημη μελέτη του «Οι θολωτοί τάφοι της Μεσαράς» που ανέσκαψε από το 1914- 1918 χαρακτηρίζεται από τους αρχαιολόγους ως η κορωνίδα του αρχαιολογικού του έργου. Μεταφράστηκε στα αγγλικά «The Vaulted Tombs of Mesara» από τον J.Droop και εξεδόθη το 1924 από το Πανεπιστήμιο του Liverpool με πρόλογο «του πορφυρογέννητου της αρχαιολογίας» Sir Arthur Evans. (βʼ έκδοση το 1972).

Β. Ιστορικό έργο:

«Συνθήκη μεταξύ Ενετικής Δημοκρατίας και Αλεξίου Καλλιέργου » (1902). «Οι άρχοντες Βαρούχαι ως φεουδάρχαι » (1908), «Επίτομος Ιστορία της Κρήτης » (1909) με προτροπή του Σπυρ. Λάμπρου «εν αις ημέραις αποφασίζεται επί χρυσαίς ελπίσιν η οριστική αυτής τύχη», « Οι Εβραίοι εν Κρήτη επί Ενετοκρατίας» (1909), « Κρητικά συμβόλαια εκ της Ενετοκρατίας» (1912) δημοσιευμένα στο περιοδικό «Χριστιανική Κρήτη». Τα έγγραφα αυτά της Μονής Αρετίου που έχουν ιστορική και γλωσσική αξία, επεξεργάστηκε ο Ξανθουδίδης « μετά πολλής οξυνοίας, φιλολογικής ακριβείας και πολυμαθείας». «Κανονικά πεσκέσια Μητροπολίτου Κρήτης» (1913), «Περί της Μητροπόλεως Κρήτης και του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Τίτου» (1914). «Ιστορικά σημειώματα : ο ναός του Αγίου Τίτου. Ο Απόστολος Τίτος» (1925), έκδοση βʼ 1974. «Επαρχίαι και πόλεις της Κρήτης»(1926), «Χάνδαξ – Ηράκλειον. Ιστορικά σημειώματα» (1927) βʼ έκδοση (1964) με επιμέλεια Στ. Αλεξίου, κ.ά. Αλλά το σπουδαιότερο ιστορικό του έργο «Η Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά των Ενετών αγώνες των Κρητών» βραβευμένο από το Πανεπιστήμιο των Αθηνών στον Κοσκορόζειο διαγωνισμό του 1925 εκδόθηκε το 1939 με επιμέλεια του καθ. Ιωάν. Καλιτσουνάκη.

Γ. Γλωσσικό – Λαογραφικό έργο:

«Γλωσσικαί εκλογαί» Δωδεκάδες τρεις. Ερμηνεύει γλωσσολογικά δυσετυμολόγητες κρητικές λέξεις π.χ. Μιλιαράς = αυτός που κατασκευάζει λέβητες (καζάνια), τζύγκρα – τζύγκρης από το δίυγρος = ο πλήρης υγρασίας, από το θάλπω παράγει θραψανός = ο καμινάρης και Θραψανώ = το χωριό των καμινάρων, αγγειοπλαστών. Εδώ ερμηνεύει οριστικά και το πολυθρύλητο και γνωστότατο επιφώνημα «αέρας, αέρα» που έχει ηρακλειώτικη την καταγωγή. Κατά τους τελευταίους δηλ. χρόνους της τουρκοκρατίας ζούσε στο Ηράκλειο Οθωμανός ζητιάνος και παράφρων Μουλά – Μουσταφάς (Καμπεράκης). Τα παιδιά τον παρενοχλούσαν φωνάζοντας «αέρα Μουλά Μουσταφά» και τρέποντάς τον κάθε φορά σε άτακτη φυγή και καταδιώκοντάς τον κραύγαζαν συνεχώς «αέρα! αέρα!». Τούτο συνέβαινε κυρίως στην εμπορική Πλατιά Στράτα σημ. λεωφόρο Α.Καλοκαιρινού. Το επιφώνημα αυτό που χρησιμοποιούσαν αργότερα και οι Ηρακλειώτες ως πείραγμα στις Απόκριες, μετέφεραν κατά τους Βαλκανικούς πολέμους στα θέατρα των μαχών της Ηπείρου και της Μακεδονίας οι πολυάριθμοι εξ Ηρακλείου επίστρατοι στις εφόδους τους, έτσι διαδόθηκε σε όλο το στράτευμα και καθιερώθηκε ως πολεμική ιαχή για ενθάρρυνση, ειρωνεία, εκφοβισμό,αποδοκιμασία.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ερμηνεία [116] οικογενειακών επωνύμων Κρητών (1923),τα 83 προέρχονται από ποιμενικούς και κτηνοτροφικούς όρους, π.χ.Καλικάκης= ο κατασκευάζων τα καλίγια= υποδήματα, Κλησαρχάκης από το αξίωμα εκκλησιάρχης, Τζαγγάκης=ο κατασκευάζων τα τζαγγία= κόκκινα αυτοκρατορικά πέδιλα ,Σωκαράς = ο κατασκευάζων σωκάρια = σχοινιά, Λεράτος από το λέρι= κουδούνι, Μουντάκης από το μούντος =χρώμα ζώου βαθύ κόκκινο, Δατσέρης = ο εισπράκτορας του φόρου (βενετ. dazio) ειδικότερα των αιγοπροβάτων κ.λπ.

Λαογραφικό και γλωσσικό μνημείο είναι τα «Ποιμενικά Κρήτης»(1918) βραβευμένα από τη Γλωσσική Εταιρεία.

Αξιόλογες είναι και οι παρατηρήσεις και ερμηνείες του σε παροιμίες και σε άλλα λαογραφικά θέματα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μελέτες του «Τα ζάρια (επί Ενετοκρατ.)» (1909), «Ο ποιητής Σαχλίκης και οι δικηγόροι της Κρήτης προ πέντε αιώνων» (1909) κ.ά.

Την αξιόλογη ανέκδοτη συλλογή 663 παροιμιών του Ξανθουδίδη δημοσίευσε το 1975 με εισαγωγή και σημειώσεις ο καθ. Θεοχ. Δετοράκης.

Σημαντικές λαογραφικές του εργασίες παραμένουν ακόμη ανέκδοτες.

Δ. Το φιλολογικό έργο δίδει κατεξοχήν τη λάμψη και τη διεθνή αναγνώριση στον Ξανθουδίδη. Με αυστηρή κριτική και ερμηνευτική τέχνη κάνει διορθώσεις στα ποιήματα του Στεφάνου Σαχλίκη(1909), το 1911 στα Carmina Graeca Medii Aevi του G. Wagner,στο ποίημα του Αντωνίου Αχέλη «Μάλτας πολιορκία» (1912-1913), στον Διγενή Ακρίτα κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ(1912-1913), στον Ερωτόκριτο, στην Ερωφίλη κ.α.

Εξέδωσε το 1922 τον Φαλλίδο (στιχούργημα κρητικόν του 16ου αιώνος), την ανεπίγραφη κωμωδία του Μάρκου Αντώνιου Φώσκολου Φορτουνάτος το 1922 «το πρώτον εκ του αυτογράφου του ποιητού», τη μικρή με εισαγωγή και λεξιλόγιο λαϊκή έκδοση του «Ερωτοκρίτου» (1928), ετοίμαζε προς έκδοση την τραγωδία Ερωφίλη του Χορτάτση, αλλά δεν πρόλαβε και τυπώθηκε το1928 μετά τον θάνατό του.

Ας έλθομε τώρα και στο αποκορύφωμα όλης της επιστημονικής του σταδιοδρομίας, στη μνημειώδη έκδοση του Ερωτοκρίτου. Στις 30 Οκτωβρίου 1910 ο Ξανθουδίδης και ο εκδότης Στυλιανός Αλεξίου αποστέλλουν έντυπη προκήρυξη «Προς την Σεβαστήν Γενικήν Συνέλευσιν των Κρητών» : «…Πανταχόθεν εξ Ελλάδος και εξ Ευρώπης ζητείται γνησία και επιστημονική Κρητική και κριτική έκδοσις του Ερωτοκρίτου, του σημαντικωτέρου τούτου ποιήματος του Μέσου και Νέου Ελληνισμού, του Ομήρου της νέας Ελλ. Φιλολογίας, ως τον απεκάλεσεν ο αοίδιμος Κοραής…Μία όθεν γνησία έκδοσις του Ερωτοκρίτου είναι σήμερον τούτο μεν απαίτησις επιστημονική, τούτο δε ανάγκη εθνική, πολύ δε θα τιμήση και το Κρητικόν όνομα, αν η εργασία αύτη γίνη, ως οφείλει, υπό Κρητός και υπό την επίσημον της ελευθερωθείσης Κρήτης αιγίδα…» και ζητούν την αρωγή της Γεν. Συνελεύσεως. Αλλά ματαίως.

Παρά ταύτα δεν κάμπτονται. Ο Ξανθουδίδης για έξι χρόνια ετοιμάζεται επιμελώς και πυρετωδώς και ως γράφει: «Το έργον θα γίνει μετά πάσης επιστημονικής ακριβείας και φιλοκαλίας και δεν θα περιέχει μόνο κείμενον, αλλά και τας αναγκαίας γλωσσικάς και ερμηνευτικάς σημειώσεις, γραμματικήν και γλωσσάριον πλήρες και ακριβές, και εις την εισαγωγήν θα συζητηθώσι και λυθώσι προβλήματα περί του προσώπου του ποιητού, του χρόνου και του τόπου κ.τ.λ. επί τη βάσει των προγενεστέρων και νέων ερευνών».

Ενημερωμένος δε πλήρως επί της διεθνούς βιβλιογραφίας, όσο κανείς άλλος,και με ακριβή επιστημονική μέθοδο εφοδιασμένος, με κρίση οξεία και εύστοχη οπλισμένος και μνήμη προικισμένος προβαίνει στην έκδοση αποκαθιστώντας εσφαλμένα χωρία του πολύπαθου κειμένου, διευκρινίζοντας φιλολογικά ζητήματα, λύνοντας προβλήματα και κάνοντας εύστοχες παρατηρήσεις π.χ.:

«Ο έρωτας ανυφαντής με πονηριάν εγίνη». Τη λέξη ανυφαντής οι άλλοι ερμηνεύουν όνομα ανδρός που υφαίνει, ο Ξανθουδίδης όμως λέει ότι καλώς έχει, αφού στην Κρήτη είναι είδος αράχνης, η ρωγαλίδα που κατασκευάζει λεπτό ιστό.

«Τα διάφορα μήλα» που στέλνει η Αρετούσα στον Ερωτόκριτο ως ξαρρωστικό διορθώνει σε «δίφορα»- «τέσσερα μήλα δίφορα ηύρεν η Αρετούσα».κ. λπ.

Και τον Φεβρουάριο του 1915 έρχεται το πλήρωμα του χρόνου και μέσα σε φως γεννιέται επιστημονικά ο «Ερωτόκριτος», αξιωθείς του Ζαππείου βραβείου υπό του εν Παρισίοις Συλλόγου προς ενθάρρυνσιν των Ελλ. Σπουδών:

ΒΙΤΖΕΝΤΖΟΥ ΚΟΡΝΑΡΟΥ

Ε Ρ Ω Τ Ο Κ Ρ Ι Τ Ο Σ

ΕΚΔΟΣΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΓΕΝΟΜΕΝΗ ΕΠΙ ΤΗΙ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΜΕΤʼ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ & ΓΛΩΣΣΑΡΙΟΥ ΥΠΟ

ΣΤΕΦΑΝΟΥ Α.

ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ

ΕΦΟΡΟΥ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΕΝ ΚΡΗΤΗΙ

ΗΙ ΕΠΙΣΥΝΑΠΤΟΝΤΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΥ ΚΑΙ ΟΚΤΩ ΦΩΤΟΤΥΠΙΚΟΙ ΠΙΝΑΚΕΣ

ΕΚ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΣΤΥΛ. Μ. ΑΛΕΞΙΟΥ

ΕΝ ΗΡΑΚΛΕΙΩΙ ΚΡΗΤΗΣ

1915”.

Το κείμενο βασίζεται στην ομιλία του συγγραφέα στην εκδήλωση του Λυκείου Ελληνίδων (21-1-2008) στη δημοτική αίθουσα “Ανδρόγεω”

* Ο Ζαχ. Σμυρνάκης είναι φιλόλογος

Αύριο η συνέχεια