Της Κατερίνας Μυλωνά

Το Ηράκλειο διαθέτει το μεγαλύτερο οχυρωματικό έργο της Μεσογείου, ένα μνημείο που ακόμα και σήμερα παραμένει αναξιοποίητο, σε ένα μεγάλο βαθμό. Τα τελευταία χρόνια έχουν αξιοποιηθεί πύλες και στοές της πόλης, όμως, μένουν πολλά ακόμα βήματα να σημειωθούν μέχρι να αναδειχθεί το σύνολο των τειχών.

Πριν από 33 περίπου χρόνια, η αρχιτέκτονας μηχανικός και αρχαιολόγος, κ. Χρυσούλα Τζομπανάκη, είχε εκπονήσει μια μελέτη που καταδείκνυε τρόπους αποκατάστασης των τειχών, μια πρόταση που πριν 14 χρόνια αποτυπώθηκε στο βιβλίο της «Χάνδακας: η πόλη και τα τείχη».

Αν και τα χρόνια που μεσολάβησαν, έγιναν πολλές συζητήσεις για τη μελέτη της κ. Τζομπανάκη, τελικά έγιναν πολλές διαφοροποιήσεις, «κόπηκαν» κομμάτια και μέρος του οχυρωματικού έργου παραμένει μέχρι και σήμερα αναξιοποίητο.



«Σημαντικό έργο»



«Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό κατασκευαστικό και τεχνικό έργο που έγινε από τους Ενετούς», τονίζει στην «Π» και προσθέτει πως «είναι το μεγαλύτερο οχυρωματικό έργο της περιόδου της Αναγέννησης στην Ανατολική Μεσόγειο. Χρησιμοποιήθηκαν νέες τεχνικές, δόθηκαν λύσεις γα την εποχή τους πρωτοποριακές».

Η κατασκευή τους διήρκεσε περισσότερα από 150 χρόνια ενώ το αρχικό σχέδιο ήταν διαφορετικό. Οι Ενετοί αναγκάστηκαν, λόγω της προόδου της βαλλιστικής τέχνης, των πυροβόλων, δηλαδή, όπλων, να δώσουν την τελική μορφή που έχουν τώρα τα τείχη και ορισμένα κομμάτια ενσωματώθηκαν στα καινούργια, δηλαδή, ήρθαν οι πιο προηγμένες μορφές και τα σκέπασαν. Για παράδειγμα, όλη η πλατεία Ελευθερίας και η οδός Δουκός Μποφόρ είναι επιχωματώσεις και το Μπεντενάκι έγινε πιο βόρεια από το παλιό τείχος. Η κ. Τζομπανάκη θεωρεί πως υπάρχουν κομμάτια που χρειάζονται περισσότερη μελέτη.

«Τα τείχη έγιναν από τους Ενετούς που ήταν άνθρωποι με αντιλήψεις για την εποχή τους εντελώς πρωτοποριακές. Ήταν έμποροι, η επιχειρηματική τους σκέψη αντικατέστησε τη φεουδαρχία, μέχρι τότε είχαν τη γη, αγόραζαν πουλούσαν. Οι Ενετοί έλεγαν «καλλιέργησε τη θάλασσα και άφησε τη γη να υπάρχει...», αναφέρει η κ. Τζομπανάκη. Οι Ενετοί ήταν τεχνοκράτες, έπρεπε να κάνουν έργα για να μπορέσουν να υποστηρίξουν την κυριαρχία τους.

Στην ερώτηση, αν το Ηράκλειο ήταν τυχερή πόλη επειδή πέρασαν από εδώ οι Ενετοί, απαντά «η ιστορία δεν είναι τύχη και ατυχία είναι κάτι δεδομένο, άλλες περίοδοι είναι πάρα πολύ δύσκολες αλλά αφήνουν πράγματα για τις επόμενες γενιές και άλλες μαλακότερες και δεν αφήνουν πράγματα. Δεν πρέπει να τα βλέπουμε σα να είμαστε οι μόνοι που θα ζήσουμε σε αυτό τον τόπο, θα έρθουν και άλλοι, είμαστε ένας κρίκος μιας αλυσίδας».



30 χρόνια πριν….



Τη δεύτερη πενταετία του 1970, εκπονείται από την κ. Τζομπανάκη η μελέτη για την “αξιοποίηση των ενετικών τειχών Ηρακλείου”. Η μελέτη αφορούσε, αφενός, στην επιστημονική έρευνα για την αποκατάσταση του μνημείου στο σύνολο του αφετέρου, στην αξιοποίηση των χώρων του, όσων δεν είχαν προβλήματα καταπατήσεων ή απαλλοτριώσεων, ώστε να αποδοθούν για χρήση στους κατοίκους και τους επισκέπτες της πόλης.

Αναθέτης της μελέτης ήταν ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού.

Η επιλογή των αρχιτεκτονικών και μορφολογικών λύσεων της μελέτης είχε ως απαράβατο κανόνα τον απόλυτο σεβασμό του μνημείου, του οποίου το είδος, η έκταση, η μορφή και η πληρότητά το καθιστούν μοναδικό παράδειγμα οχυρωματικής τέχνης του 16ου και 17ου αιώνα σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Η μελέτη προβλέπει την πλήρη αποκατάσταση του μνημείου και τη διαμόρφωση της περιμέτρου των ενετικών τειχών σε πνεύμονα πρασίνου και σε χώρους περιπάτου και αναψυχής. Σύμφωνα με τη μελέτη, οι μεγάλες εκτάσεις της ενετικής οχύρωσης, στεγασμένες ή υπαίθριες, θα φιλοξενήσουν την οργάνωση πολλαπλών πολιτιστικών λειτουργιών. Κάθε χρήση που θα μπορούσε να επιφέρει άμεση ή έμμεση βλάβη στο μνημείο αποκλείσθηκε. Αποκλείσθηκαν, επίσης, χρήσεις που δημιουργούν μεγάλες φορτίσεις ηχητικές, οπτικές ή αισθητικές (ποδοσφαιρικά γήπεδα, μεγάλες αθλητικές εγκαταστάσεις, εκτεταμένοι χώροι στάθμευσης κλπ). Το σύνολο των επιχωματώσεων του οχυρού περιβόλου προβλέπεται να καλυφθεί με χαμηλό πράσινο. Συστάδες θάμνων και δέντρων, που δε θα έχουν υψηλό κορμό, θα εξασφαλίζουν σκιά κυρίως στα σημεία, όπου διαμορφώνονται υπαίθρια καθιστικά. Το ισόπεδο των τειχών, από τον Προμαχώνα Βιττούρι έως τον Προμαχώνα Αγίου Ανδρέα, διατρέχει ένας πεζόδρομος, ο οποίος, κατά διαστήματα, διευρύνεται ώστε να δημιουργούνται χώροι στάσης με πάγκους για την ανάπαυση των περιπατητών. Δευτερεύοντες πεζόδρομοι, με πλάτος μικρότερο από εκείνο του κεντρικού, δίνουν στους επισκέπτες τη δυνατότητα να πλησιάζουν κάθε σημείο του φρουρίου.

Η άνοδος από το εσωτερικό της πόλης στο ισόπεδο των τειχών γίνεται από πεζόδρομους που διαμορφώνονται στις θέσεις των παλαιών διαβάσεων, ενώ ειδικά για την επίσκεψη από άτομα με αναπηρία του επιπρομαχώνα Μαρτινέγκο, όπου βρίσκεται ο τάφος του Καζαντζάκη, προβλέπεται η άνοδος και η κάθοδος με δρόμο βατό στα αυτοκίνητα. Για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών των ενετικών τειχών, διαμορφώνονται τέσσερις χώροι στάθμευσης στη στάθμη της εσωτερικής περιμετρικής λεωφόρου της πόλης, σε σημείο από όπου αρχίζουν οι διαβάσεις ανόδου προς το ισόπεδο των τειχών.

Η τάφρος σήμερα έχει χάσει την ενότητά της. Οι νέοι δρόμοι που διέρχονται μέσα από τα ρήγματα, τα οποία ανοίχθηκαν στα ευθύγραμμα τμήματα του τείχους, κατασκευάστηκαν επάνω σε επιχωματώσεις που έκοψαν εγκάρσια την τάφρο σε έξι σημεία, απομονώνοντας, με τον τρόπο αυτό, το κάθε επιμέρους τμήμα. Η αποκατάσταση της ενότητας της τάφρου είναι απολύτως επιθυμητή. Με τη μελέτη προβλέπεται η δημιουργία, σε κάθε επιμέρους τμήμα, χλοοτάπητα όπου θα φυτευτούν θαμνώδη φυτά, ενώ δέντρα που δεν αναπτύσσονται σε ύψος, μεμονωμένα ή σε μικρές συστάδες, κυρίως σε σχέση με χώρους καθιστικών, θα δίνουν σκιά. Πεζόδρομοι, παιδικές χαρές, παιχνιδότοποι, μικρά αναψυκτήρια και, σε ορισμένες θέσεις, εγκαταστάσεις χώρων τένις ή volleyball θα κατασκευαστούν σε όλη την περίμετρο της τάφρου.

Ένας από τους στόχους της μελέτης ήταν να φροντίσει να δημιουργηθούν πολλαπλές “εστίες ενδιαφέροντος” στους επισκέπτες των τειχών. Κάθε επίσκεψη ή περίπατος θα έχει τη δυνατότητα να συνδυάζεται με διάφορα πολιτιστικά δρώμενα, τα οποία θα μπορούν να οργανώνονται, με τη μορφή μόνιμων ή περιοδικών εκδηλώσεων, μέσα στις πύλες, τις χαμηλές πλατείες ή και σε κάποια επιλεγμένα σημεία των προμαχώνων ή της τάφρου.

Στο βιβλίο της κ. Τζομπανάκη αναφέρεται, μεταξύ άλλων:

«Ας παρακολουθήσουμε μια ανάλογη πορεία: Ο επισκέπτης, από την πλευρά της πόλης φτάνει σε μια από τις πύλες που συνδέουν το εσωτερικό του φρουρίου με τις χαμηλές πλατείες, όπου, μέσα στην ευρύτερη στοά της, έχει οργανωθεί κάποια έκθεση. Αφού τη διασχίσει, θα βγει στη χαμηλή πλατεία, στην οποία, τους καλοκαιρινούς μήνες μπορεί να παρακολουθήσει κάποια ομιλία και να δει μια παράσταση ή μια έκθεση βιβλίου. Αφήνοντας πίσω του τη χαμηλή πλατεία, διέρχεται μέσα από τη δεύτερη στοά, η οποία τον οδηγεί στο επίπεδο της τάφρου. Από εκεί, αφού περπατήσει στο χώρο της τάφρου, ανέρχεται στο επίπεδο της εξωτερικής περιμετρικής λεωφόρου της πόλης.

Εάν πραγματοποιηθεί αυτό το πρόγραμμα, τα ενετικά τείχη θα λειτουργήσουν εκ νέου ως «οχύρωση» για τη σύγχρονη πόλη για τους κατοίκους της, προστατεύοντάς τους από τους σημερινούς- και πιο ύπουλους- εχθρούς, το θόρυβο, τη ρύπανση, την αποξένωση και παρέχοντας τους, συγχρόνως, χώρους γαλήνης, επικοινωνίας και πολιτισμού.»

Στο βιβλίο της κ. Τζομπανάκη γίνεται αναλυτική παρουσίαση του οχυρωματικού έργου. Μεταξύ άλλων, αναφέρεται πως στο νέο ενετικό οχυρό περίβολο, την περίοδο πριν το 1562, διαμορφώθηκαν τρεις πύλες, από τις οποίες ο πληθυσμός επικοινωνούσε με την ύπαιθρο, η πύλη Παντοκράτορα ή Χανίων (αρχικά ονομαζόταν πύλη του Αγίου Αντωνίου), η πύλη Ιησού και η τρίτη πύλη που διαμορφώθηκε βορειονατολικά της βυζαντινής Ωραίας Πύλης. Όταν η οχύρωση, μετά το 1562, αποκτά πλέον την οριστική της μορφή, οι πύλες αποκτούν, επίσης, το οριστικό τους σχήμα. Σύμφωνα με την κατηγορία τους, κατατάσσονται σε επιμέρους ομάδες, τις πύλες που εξυπηρετούσαν πολιτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς (οι τρεις μεγάλες, κύριες πύλες του χερσαίου τείχους, οι Άγιου Γεωργίου, Παντοκράτορα και Ιησού και του παράκτιου τείχους, οι Αγίου Ανδρέα, Δερματά, του Μόλου, των Νεωρίων, της Σαμπιονάρα) και με αποκλειστικώς στρατιωτική χρήση (εισόδου προς τις χαμηλές πλατείες, εξόδου από τις χαμηλές πλατείες προς την τάφρο, των εξωτερικών οχυρώσεων και βοηθητικές πύλες και πυλίδες).