Γράφει ο Γιώργος Τσερεβελάκης *

Η ποίηση του Καβάφη αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους σταθμούς στην νεοελληνική λογοτεχνία τόσο για το περιεχόμενο όσο και για τη μέθοδο σύλληψής της από τον ίδιο τον συγγραφέα.

Είναι μια ποίηση απαλλαγμένη από δεσμεύσεις και περιορισμούς η οποία εκόμισε στην τέχνη πολλά και ποικίλα στοιχεία μορφής και ύφους, πάντα με σκοπό την ανανέωση. Η τέχνη του Καβάφη είναι ανεπανάληπτη· κανείς ποιητής δεν κατάφερε να τον μιμηθεί απόλυτα, αλλά κάπως να τον προσεγγίσει.

Ο Καβάφης είναι ένας ποιητής που δρα με τόλμη έναντι της πραγματικότητας την οποία τη μεταφέρει με πλήρη αντικειμενικότητα χωρίς να εντάσσει την προσωπική του παρέμβαση στα πράγματα. Όταν ας πούμε θέλει να εκφράσει τη συγκίνηση από ένα γεγονός, αφήνει το ίδιο το γεγονός να αποδώσει μέσα στα πλαίσιά του τη συγκίνηση που αναδύεται. Γι’ αυτό μπορούμε να συμπεράνομε ότι ο λυρισμός του είναι έμμεσος, καθώς δεν εμφαίνεται ως προσωπική παρέμβαση του ίδιου μέσα στο κείμενο.

Η πηγή λοιπόν της συγκίνησης στον Καβάφη είναι η χρήση από τον ίδιο της ειρωνείας. Με αυτήν είναι που μεταδίδει συγκίνηση.

Η ειρωνεία έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την αντίθεση ανάμεσα σε ένα φαινόμενο και μια πραγματικότητα, και πάνω σ’ αυτό βλέπομε να οικοδομείται όλη η καβαφική ποίηση. Η ειρωνεία προκαλεί τη συγκίνηση, γιατί λειτουργεί διαμέσου της φαινομενικής απουσίας, δηλαδή με τη δραστικότητα σκέψεων και συναισθημάτων που υπονοούνται ή αποσιωπούνται.

Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι όλη η ποίηση του Καβάφη είναι γραμμένη σε ειρωνική γλώσσα.

Ειρωνεία βέβαια εννοούμε τον συνδυασμό λεκτικής και δραματικής ειρωνείας. Με την πρώτη υποβάλλονται νοήματα και συναισθήματα που δεν βρίσκονται στις λέξεις του και που συχνά είναι αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν. Με τη δεύτερη δημιουργεί αντιθέσεις καταστάσεων που αποδεικνύουν ότι η αντίληψη των ηρώων του για την πραγματικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τραγική αυταπάτη. Παραπέρα, ακόμη και η ύπαρξη φανταστικών προσώπων και ιστορικών χαρακτήρων, που χρησιμεύουν για να αναπαραστήσουν σύγχρονα συναισθήματα, είναι μια μορφή ειρωνείας. Όσο πιο πυκνή είναι η ανθρώπινη δράση στα ποιήματα του Καβάφη, τόσο πιο ειρωνική καθίσταται η ατμόσφαιρά τους. Ο Καβάφης λοιπόν είναι ένας από τους ποιητές που η κύρια πηγή έμπνευσής του είναι η ειρωνεία.

Η ειρωνική ποίηση οδηγεί σε ένα είδος ποιητικής κάθαρσης μέσα από μια διαδικασία ανάλογη με αυτή της δραματικής και της λυρικής ποίησης. Οι δύο τελευταίες προσφέρουν στον αναγνώστη τη κάθαρση με τη δημιουργία αντίρροπων ψυχολογικών καταστάσεων, η οποία κάθαρση γίνεται εφικτή μέσω της ενέργειας των συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων. Η ειρωνική ποίηση οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσμα με τη συσσώρευση των συγκινήσεων που παράγονται από τις αντιθέσεις που δημιουργεί η ενιαία ενέργεια της λεκτικής και της δραματικής ειρωνείας. Οι λέξεις της ειρωνικής γλώσσας λειτουργούν με το διανοητικό δυναμικό τους και με τη δυναμική της τακτικής του υπονοούμενου. Η ειρωνική γλώσσα προσφέρει τη κάθαρση γιατί εκφράζει μια συγκίνηση συμπυκνωμένη σε μια διανοητική έκφραση.

Ο Καβάφης είναι ειρωνικός ποιητής. Είναι Αλεξανδρινός. Η ειρωνεία του επισφραγίζεται με την ελλειπτικότητα και τη συμπυκνωμένη σκέψη, γι’ αυτό τα ποιήματά του είναι σύντομα σε μέγεθος και όχι επικού τύπου π.χ. Παλαμάς.

Ο μοναδικός συνδυασμός της καθαρεύουσας με τη δημοτική γλώσσα είναι η κύρια πηγή της λεκτικής ειρωνείας του και μία από τις πηγές έντασης της ειρωνικής του γλώσσας. Με αυτή την ειρωνεία κατάφερε ο Καβάφης να ξεπεράσει τις παρωχημένες αντιλήψεις περί ποίησης που επικρατούσαν έως τότε και να αναδείξει , κατά τρόπο περιφανή , την υπεραξία της ποιητικής του γλώσσας και της υφολογικής του ανωτερότητας.

* Ο Γιώργος Τσερεβελάκης είναι φιλόλογος