Του Αλ. Α. Ανδρικάκη, Δημοσιογράφου

Με την κυκλοφορία του πρώτου από τα δύο τεύχη του αφιερώματος για την επανάσταση του 1866-69 συμπληρώνεται ένας χρόνος από τότε που η «Πατρίς» ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια για την παρουσίαση της ιστορίας της Κρήτης σε ειδικά ένθετα πολυσέλιδα αφιερώματα. Ήταν Παρασκευή 30 Νοεμβρίου 2007 όταν οι αναγνώστες της «Π», μαζί με την εφημερίδα τους, έπαιρναν στα χέρια τους ένα αφιέρωμα 96 σελίδων το οποίο αναφερόταν στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και στην δεκαπενταετή περίοδο της Κρητικής Πολιτείας 1898 – 1913. Με μεγάλη ικανοποίηση διαπιστώσαμε την τεράστια ανταπόκριση όχι μόνο των χιλιάδων αναγνωστών της «Π» από το Ηράκλειο και όλη την Κρήτη, αλλά και ανθρώπων από την υπόλοιπη Ελλάδα και ολόκληρο τον κόσμο. Φιλίστορες ομογενείς από την Ευρώπη, τη μακρινή Αμερική ή τον Καναδά, ακόμη και την Αυστραλία ενδιαφέρθηκαν για την πρώτη αυτή έκδοση και όσες ακολούθησαν.

Αυτό μας έδωσε δύναμη να συνεχίσουμε συστηματικά, πλέον. την παρουσίαση της κρητικής ιστορίας, και μας έθεσε μπροστά και σε μια μεγάλη ευθύνη. Οι εργασίες που παραδίδομε κάθε φορά στους αναγνώστες, ειδικούς και μη, προσπαθούμε να είναι όλο και πιο πλήρεις, αλλά και πρωτότυπες σε σχέση με το περιεχόμενο. Να παρουσιάζομε, δηλαδή, άγνωστα ή αδημοσίευτα στοιχεία, τα οποία προσθέτουν στη γνώση όλων μας. Αυτός ο στόχος υλοποιείται, εν πολλοίς, με το συγκεκριμένο αφιέρωμα για τη μεγάλη επανάσταση 1866 -69, στο οποίο δεν θα διαβάσετε την, γραμμένη από κορυφαίους μάλιστα ιστορικούς, κλασσική μορφή ιστορίας, αλλά τα ντοκουμέντα τα οποία την συνέγραψαν. Με την παράθεση των επισήμων εγγράφων των οργάνων των επαναστατών, της Γενικής Συνέλευσης, της Προσωρινής Κυβέρνησης της Κρήτης, της Κεντρικής υπέρ των Κρητών Επιτροπής της Αθήνας, της Επιτροπής επί των προμηθειών της Σύρου, των Επαρχιακών Επιτροπών, με την παρουσίαση των επισήμων εκθέσεων των μεγάλων μαχών, της αλληλογραφίας των επαναστατών, καταγράφουμε τα σημαντικότερα γεγονότα της τριετίας. Εκθέσεις και επιστολές των θρυλικών μορφών, όπως του Ηγουμένου της Μονής Αρκαδίου Γαβριήλ, του Γενικού Αρχηγού Ανατολικής Κρήτης Μιχαήλ Κόρακα, του Αρχηγού των ανατολικοτέρων επαρχιών, της περιοχής, δηλαδή, του Λασιθίου, Κωνσταντίνου Σφακιανάκη, πατέρα του μετέπειτα πρωθυπουργού της Κρήτης Ιωάννη Σφακιανάκη, του Χατζημιχάλη Γιάνναρη, του συνταγματάρχη Πάνου Κορωναίου, Γενικού Αρχηγού Ρεθύμνης, του επίσης συνταγματάρχη Χρήστου Βυζαντίου, του Γενικού Αρχηγού Χανίων Ιωάννη Ζυμβρακάκη, του Αντωνίου Ζωγράφου, του Ηρακλή Κοκκινίδη, του νεαρού τότε Αντωνίου Μιχελιδάκη και τόσων άλλων.

Το πλήθος των εγγράφων που παρουσιάζομε, μας οδήγησε στην ανάγκη να αναπτύξομε το θέμα σε δύο τεύχη.

Το πρώτο τεύχος της μεγάλης επανάστασης 1866-69, το οποίο έχετε ανά χείρας, αναφέρεται στην περίοδο από την άνοιξη του 1866, όταν γίνονται οι πρώτες επαναστατικές κινήσεις, μέχρι και το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου. Μεγάλο μέρος των εγγράφων όπως είναι φυσικό, αναφέρεται στο Αρκάδι. Το δεύτερο τεύχος του αφιερώματος, το οποίο θα κυκλοφορήσει σε δύο περίπου εβδομάδες, θα περιλαμβάνει τα έγγραφα από τον Ιανουάριο του 1867 μέχρι τον Ιανουάριο του 1869. Ανάμεσα σε αυτά είναι οι μεγάλες μάχες εκείνης της περιόδου, αλλά και ο κατάλογος των θυσιών, των νεκρών δηλαδή σε μάχες και επιδρομές του τουρκικού στρατού.

Τα έγγραφα που παρουσιάζουμε προέρχονται κυρίως από δύο αρχεία. Αυτό της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος, στο οποίο περιήλθαν οι χιλιάδες αποφάσεις, επιστολές, τα μεμονωμένα αρχεία επαναστατών, όσα δηλαδή υπήρχαν στο αρχείο της Κεντρικής Υπέρ των Κρητών Επιτροπής των Αθηνών, μέρος του οποίου είναι ήδη στην χρήση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου. Το αρχείο αυτό το ονομάζομε «Κρητικό Αρχείο». Το δεύτερο αφορά στη συλλογή του ένθερμου υποστηρικτή της επανάστασης και με συμβολή κυρίως στην ανατολική Κρήτη, Ιωάννη Μιτσοτάκη, υποπροξένου της Ρωσίας στο Ηράκλειο. Η συλλογή Ι. Μιτσοτάκη υπάρχει στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.

Τα ντοκουμέντα είναι στην μεγάλη πλειονότητά τους άγνωστα και φυσικά αδημοσίευτα. Σε ελάχιστες περιπτώσεις χρειάστηκε να αναδημοσιεύσομε έγγραφα που δημοσιεύτηκαν στο παρελθόν, κι αυτό γιατί θεωρήσαμε ότι έχουν μεγάλη ιστορική αξία και δεν θα μπορούσαν να λείπουν από αυτή την έκδοση, καθώς αναδεικνύουν πλευρές εκείνης της ηρωικής περιόδου.

Ιδιαίτερη αξία έχουν οι εκθέσεις για την αυτοθυσία του Αρκαδίου, γεγονός το οποίο συγκλόνισε τότε την κοινή γνώμη, και θα φωτίζει για πάντα την κρητική και την ελληνική ιστορία. Διαβάζοντας αυτές τις εκθέσεις ο φιλίστορας αναγνώστης μπορεί να πληροφορηθεί τις λεπτομέρειες του μεγάλου γεγονότος, ακόμη και τους ανθρώπους που έπαιξαν ρόλο, θετικό ή αρνητικό, στην εξέλιξή του. Λεπτομέρειες γραμμένες εκείνες τις ημέρες, με όλο το συναισθηματικό φορτίο να βαραίνει τη σκέψη και το χέρι του συγγραφέα κάθε μιάς από αυτές.

Από τις εκθέσεις της εθελοθυσίας του Αρκαδίου φωτίζονται πολλές άγνωστες πλευρές, όπως η προδοσία του επισκόπου Λάμπης Παϊσίου, ο οποίος αλληλογραφούσε με τον πολιορκητή της μονής Μουσταφά πασά. Αναδεικνύονται επίσης νέα πρόσωπα τα οποία αναφέρονται ως ενδεχόμενοι πυρπολητές του μοναστηριού, όπως ο Γωνιανός ράφτης του Ηρακλείου Δράκος Ντελής – Τσιμπραγός, ή, χωρίς αναφορά ονομάτων, ένας καλόγερος και ένας ηλικιωμένος ιερέας. Εκτός, φυσικά του Αδελιανού Κωνσταντίνου Γιαμπουδάκη, ο οποίος επισήμως θεωρείται ο πυρπολητής, ή του Ανωγειανού Εμμανουήλ Σκουλά, τον οποίο η παράδοση του Μυλοποτάμου θέλει να είναι εκείνος που έδωσε πυρ στην πυριτιδαποθήκη. Εμείς φέρνομε στο φως όλα αυτά τα νέα στοιχεία, μέσω των επισήμων εκθέσεων ή της αλληλογραφίας των επαναστατών, και οι ειδικοί επιστήμονες, οι ιστορικοί, είναι εκείνοι οι οποίοι θα δώσουν λύση σε ένα θέμα, αν υπάρχει τέτοια ανάγκη. Γιατί, παρά την υπερβολική προσπάθεια ορισμένων να ονομάσουν τον ένα ή τον άλλο ως τον πυρπολητή, για λόγους συχνά και τοπικιστικούς, η πραγματικότητα είναι μία και αδιαμφισβήτητη: το Αρκάδι δεν έγινε αθάνατο μόνο απʼ το χέρι κάποιου ατρόμητου επαναστάτη, αλλά κυρίως απʼ την απόφαση των εγκλείστων να πεθάνουν ελεύθεροι, παρά να παραδοθούν στους Τούρκους.

Έτσι, με την παράθεση των εγγράφων, μπορεί ο αναγνώστης να παρακολουθήσει την πορεία των βασικών γεγονότων, πολεμικών, διπλωματικών, πολιτικών, με χρονολογική σειρά. Φυσικά δεν ήταν δυνατό να εξευρεθούν έγγραφα για όλα τα γεγονότα της τριετίας, αφού πολλά από αυτά έχουν καταστραφεί. Αλλά ακόμη κι αν υπήρχαν, θα ήταν ανέφικτο να δημοσιευτούν στα δύο τεύχη του αφιερώματος, συνολικά, δηλαδή, σε 200 περίπου σελίδες, αφού τα ντοκουμέντα που ερευνήσαμε είναι εκατοντάδες.

Ας προσθέσουμε μερικές παρατηρήσεις, προκειμένου ο αναγνώστης να μπορεί πιο εύκολα να διαβάσει τα έγγραφα και τα κείμενα που τα συνοδεύουν.

Κάθε έγγραφο δημοσιεύεται ως χωριστό θέμα, με δικό του τίτλο. Μεταγράφουμε πιστά το ακριβές περιεχόμενό του, ακόμη και στην περίπτωση που υπάρχουν ασάφειες. Προηγείται ένας μικρός ή περισσότερο αναλυτικός, όταν χρειάζεται, πρόλογος, ο οποίος αναφέρει την περίληψη του πρωτοτύπου κειμένου, με διευκρινίσεις επί του αποστολέα ή του παραλήπτη, αλλά και για γεγονότα τα οποία περιγράφονται. Όταν απαιτείται ευρύτερη αναφορά προκειμένου να ενταχθεί το έγγραφο στο ιστορικό πλαίσιο, αυτό γίνεται.

Η παρουσίαση των κειμένων γίνεται σχεδόν κατʼ απόλυτη χρονολογική σειρά, λαμβάνοντας υπόψη την ημερομηνία που συντάχθηκε το έγγραφο. Βέβαια αυτό δεν είναι πάντα δυνατό.

Στην περίπτωση της αυτοθυσίας του Αρκαδίου συγκεντρώνομε όλες τις περιγραφές και τα γεγονότα που συνδέονται με την πτώση σε ένα κεφάλαιο, στο οποίο δεν παρεμβάλομε ντοκουμέντα για άλλα σύγχρονα γεγονότα. Όλα που συμβαίνουν στην υπόλοιπη Κρήτη από τις 8 Νοεμβρίου μέχρι και τις 2 Δεκεμβρίου 1866, ημερομηνία της τελευταίας έκθεσης που δημοσιεύουμε για το Αρκάδι, παρατίθενται αμέσως μετά το κεφάλαιο για τη μονή.

Τα ντοκουμέντα των εγγράφων που μεταγράψαμε και δημοσιεύομε είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων άνω των δύο χειρόγραφων σελίδων. Φυσικά παραθέτουμε το σύνολο του περιεχομένου των εγγράφων, αλλά στην απεικόνιση τους χρησιμοποιούμε μόνο την πρώτη σελίδα, για εκείνα που είναι πολυσέλιδα. Για μονοσέλιδα δεν τίθεται θέμα.

Στα έγγραφα διατηρήσαμε απόλυτα την μορφή και τη γραμματική. Ακόμη και σε κείμενα με πλήθος γραμματικών λαθών, που ήταν φυσικό να υπάρχουν λόγω των ειδικών συνθηκών της εποχής (δεν υπήρχαν στην ουσία σχολεία, οι άνθρωποι επιβίωναν με απίστευτες δυσκολίες, ενώ συχνά γνώριζαν τη γλώσσα μόνο ακουστικά), αφήσαμε τη γραμματική του συντάκτη του εγγράφου. Παρεμβάσεις έγιναν μόνο κατά περίπτωση και εφόσον η διόρθωση σε λέξη ή λέξεις ήταν απαραίτητη για την κατανόηση του κειμένου.

Εκεί που σίγουρα υπάρχουν προβλήματα και χρειάστηκαν παρεμβάσεις, είναι στα σημεία στίξης, καθώς αυτά λείπουν σε αρκετά κείμενα σχεδόν εντελώς. Σε άλλα οι συγγραφείς χρησιμοποιούν τα κόμματα ως τελείες. Σε πολλές λοιπόν περιπτώσεις κι εφόσον τα σημεία στίξης δημιουργούν πρόβλημα στην κατανόηση του εγγράφου, κάνουμε παρεμβάσεις.

Ας μην ξενίσει τον αναγνώστη ακόμη η διαφορετική γραφή μίας λέξης ή του ίδιου ονόματος, όχι μόνο σε διαφορετικά αλλά και στο ίδιο κείμενο.

Στις υπογραφές κειμένων διατηρούμε πάντα τον τρόπο γραφής που υπάρχει στο έγγραφο. Το διευκρινίζουμε αυτό γιατί σε μερικές περιπτώσεις οι υπογραφές κάτω από ένα κείμενο, μιας επιτροπής ή της Γενικής Συνέλευσης, παρατίθενται ανορθόγραφες, καθώς πολλοί εκ των αγωνιστών δεν γνώριζαν γράμματα. Π.χ. μπορεί να συναντήσουμε το όνομα «Γεώργιος» γραμμένο «Γεόργιος». Το διατηρούμε κι εδώ. Ενώ ο Αντώνιος Ζωγράφος κάπου υπέγραφε ως Ζογράφος. Διατηρούμε ακόμη και την παράφραση, κατά το ηχητικό, ονομάτων. Ο Κισσαμίτης αγωνιστής Κωνσταντίνος Κριάρης, για παράδειγμα, υπέγραφε ως Κριγιάρης.

Προσθέτουμε ακόμη ότι συνήθως στα κείμενα οι μήνες είχαν μια διαφορετική από τη σημερινή γραφή. Ο Σεπτέμβριος γράφεται και 7βριος, ο Οκτώβριος 8βριος, ο Νοέμβριος 9βριος και ο Δεκέμβριος 10βριος. Συναντούμε επίσης γραμμένη την ημέρα Τετάρτη ως Τετράδη, όπως ήταν η παλιά γραφή και φυσικά ονομασία της.

Στην έρευνά μας, η οποία διήρκεσε σχεδόν τρεις μήνες, χρειάστηκε πολλές φορές να αναζητήσουμε τη βοήθεια, για το χειρισμό δύσκολων σημείων αλλά και προβλημάτων που παρουσιάζονταν, του προϊσταμένου του Τμήματος Αρχείων της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου κ Ανδρέα Σαββάκη, του οποίου η αρωγή από την πρώτη στιγμή που ξεκινήσαμε την προσπάθεια των ιστορικών αφιερωμάτων, είναι καταλυτική. Προστρέξαμε επίσης στις γνώσεις και την εμπειρία του ιστορικού ερευνητή, φιλολόγου και προϊσταμένου των Κρατικών Αρχείων Ηρακλείου κ Μανόλη Δρακάκη. Και τους δύο ευχαριστούμε θερμά.

Για τη διπλή έκδοσή μας σημαντική βοήθεια είχαμε από την προηγηθείσα εργασία της φιλολόγου κ Λένας Τζεδάκη, καθώς οι περιλήψεις της στα έγγραφα της συλλογής Ι. Μιτσοτάκη του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, το οποίο ήταν ένα από τα δύο βασικά αρχεία που χρησιμοποιήσαμε, μας προσανατόλισαν στο τι να αναζητήσουμε.

Ευχαριστούμε θερμά τους ανθρώπους του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, το διευθυντή κ Αλέξη Καλοκαιρινό, τον κ Αγησίλαο Καλουτσάκη, επιμελητή της ιστορικής συλλογής και την κ Γεωργία Κατσαλάκη, επιμελήτρια των αρχείων και της βιβλιοθήκης. Ειδικά για την κ Κατσαλάκη σημειώνουμε ότι ασχολήθηκε επί πολλές ώρες προκειμένου να έχομε στη διάθεσή μας σειρά εγγράφων τα οποία παρουσιάζομε και στα δύο τεύχη.

Ευχαριστίες, ακόμη, οφείλομε, στο σύνολο των στελεχών της Βικελαίας. Ο κ Ανδρέας Σαββάκης, εκτός από τη γενικότερη συμβολή του στη διαδικασία της έρευνας, μας βοήθησε στο να έχουμε την πρόσβαση σε πλούσιο αρχειακό υλικό. Ανάλογη είναι η συμβολή του προϊσταμένου της Βιβλιοθήκης κ Δημήτρη Σάββα, της κ Άννας Πατεμτζή, της κ Γεωργίας Καρέλλη και της κ Σοφίας Πολυχρονάκη από το Τμήμα μη δανειζομένων βιβλίων, καθώς και του υπευθύνου εφημερίδων και περιοδικών κ Μηνά Γεωργιάδη.

Στην προλογική αυτή αναφορά θέλομε να σημειώσουμε, και να ευχαριστήσομε γι αυτήν, τη σημαντική συνεργασία των δύο ακούραστων ιστορικών ερευνητών του Ρεθύμνου, του φιλολόγου και προέδρου της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνης κ Μιχάλη Τρούλη και του διευθυντή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της πόλης κ Γιάννη Παπιομύτογλου, οι πολύχρονες έρευνες και εργασίες των οποίων έχουν διασώσει σημαντικά στοιχεία της ιστορίας της Κρήτης. Και οι δύο μας έκαναν την τιμή να συνεργαστούν μαζί μας, συγγράφοντας κείμενα τα οποία συμβάλλουν στην πρόοδο της έρευνας που παρουσιάζομε.

Να επισημάνουμε και πάλι τη μεγάλη συνεισφορά, του εκδότη της «Π» κ Αθηναγόρα Μυκωνιάτη στη διατήρηση της ιστορίας, με την απόφασή του να προχωρήσει η εφημερίδα μας σʼ αυτές τις εκδόσεις, χωρίς μάλιστα κανένα κόστος για τον αναγνώστη. Προσπάθεια που στηρίζει από την πρώτη στιγμή καθώς και όλοι οι συνάδελφοι με τους οποίους συνεργαζόμαστε για την έκδοση αυτή.



Καλή ανάγνωση!