Γράφει ο κ. Μιχ. Γ. Καβουλάκης φιλόλογος, πρώην λυκειάρχης

“Εις εμοί τρισμύριοι” (Ενας για μένα τριάντα χιλιάδες).

Η φράση ανήκει στον βαθυστόχαστο φιλόσοφο του 6ου π.Χ., τον Ηράκλειτο, και θέλει να δηλώσει πόση αξία έχει ο άνθρωπος που διαθέτει δύναμη και οντότητα. Ο άνθρωπος με ικανότητες και βούληση, που δεν είναι εύκολο να τον αντικαταστήσουν οι πολλοί, όσοι και αν είναι.

• “Εισάγει καινά δαιμόνια” (Ξενοφώντα: “Απομνημονεύματα” 1, 1,2).

Η φράση “καινά δαιμόνια” αποτελεί μέρος του κατηγορητηρίου, με το οποίο ο Ανυτος, ο Μέλητος και ο Λύκων, ασήμαντοι άνθρωποι του 4ου π.Χ. αιώνα, κατηγόρησαν τον Σωκράτη για αθεΐα, ότι δηλαδή εισάγει νέες θεότητες στην αθηναϊκή πολιτεία.

Τη φράση τη λέμε για κάποιον που φέρνει νεωτεριστικές ιδέες, νέες αντιλήψεις και απορρίπτει αυτά που δέχεται ο πολύς κόσμος.

• “Προκρούστεια κλίνη”. (Το κρεβάτι του Προκρούστη). Ο Προκρούστης, με το όνομα Δαμάστης ή Πολυπήμων, υπήρξε κακοποιός, που τον εξόντωσε ο Θησέας με τον έκτο άθλο του. Στο κρεβάτι του ξάπλωνε τα θύματά του και τα ακρωτηρίαζε, όταν τα πόδια τους εξείχαν από αυτό ή τέντωνε τα πόδια τους, μέχρι να φθάσουν το μήκος του κρεβατιού.

Με τη φράση αυτή θέλομε να δείξομε καθετί, με το οποίο προσαρμόζομε τα πράγματα στα μέτρα μας, παραποιώντας τα.

• “Αυτός έφα” (= Αυτός είπε).

Με τη φράση αναφέρονταν οι μαθητές του φιλοσόφου Πυθαγόρα στον δάσκαλό τους. Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος έζησε τον 6ον π.Χ. αιώνα. Η φράση λέγεται, όταν κάποιοι επικαλούνται τις αυθεντίες του παρελθόντος, χωρίς να ενεργοποιούν τη σκέψη τους.

• “Ουαί τοις ηττημένοις”. (=Αλίμονο στους νικημένους).

Ο αρχηγός των Γαλατών Βρέννος, ο πρεσβύτερος, εκστράτευσε κατά των Ρωμαίων και αφού τους νίκησε, κατέλαβε τη Ρώμη, την οποία δέχτηκε να απελευθερώσει, αφού πήρε πολύ χρυσάφι.

Κατά την ώρα όμως που οι Ρωμαίοι ζύγιζαν το πολύτιμο μέταλλο, έριξε πάνω στην πλάστιγγα το ξίφος του και αναφώνησε: “αλίμονο στους νικημένους” (Vae victis).

Σήμερα η φράση αυτή λέγεται για τους νικημένους, που υποβάλλονται από τους νικητές σε εξευτελισμούς και ταπεινώσεις.

• “Υπερέβη τα εσκαμμένα”

Η φράση είναι παρμένη από τον αθλητισμό και αναφερόταν στους άλτες, οι οποίοι ξεπερνούσαν τη σκαμμένη γραμμή, το τέρμα του άλματος.

Τη χρησιμοποιούμε, όταν θέλομε να δείξομε ότι κάποιος ξεπερνά το μέτρο και φτάνει σε υπερβολές, ξεπερνά τα επιτρεπτά όρια και προχωρεί πέραν από το κανονικό.

• “Οι σύγχρονες Κασσάνδρες”

Η Κασσάνδρα υπήρξε κόρη του Πριάμου, βασιλιά της Τροίας, η οποία δολοφονήθηκε μαζί με τον Αγαμέμνονα στις Μυκήνες από τον Αίγισθο. Προφήτευε δυσάρεστα γεγονότα, χωρίς να γίνεται πιστευτή. Ο θεός Απόλλων, ο οποίος της χάρισε τη μαντική τέχνη, πήρε από τα μαντεύματά της την πειστική δύναμη.

Από αυτή την τραγική γυναίκα, την Κασσάνδρα, πήραν το όνομά τους οι σημερινές Κασσάνδρες, οι οποίες προλέγουν δυσάρεστες εξελίξεις, χωρίς να γίνονται πιστευτές.

• “Ου φροντίς Ιπποκλείδη” (=Δεν ενδιαφέρει τον Ιπποκλείδη). (Ηρόδοτος VI,129).

Σε συμπόσιο που διοργάνωσε ο τύραννος της Σικυώνας Κλεισθένης, τον 5ο αιώνα π.Χ., ένας ευγενής νέος, ο Ιπποκλείδης, χόρεψε άπρεπα. Αυτό ήταν η αιτία να αρνηθεί ο Κλεισθένης να τον κάνει γαμπρό του, δίνοντάς του ως νύφη την κόρη του Αγαρίστη. Ο Ιπποκλείδης, χωρίς να δείξει ότι στενοχωριέται έδωσε στον Κλεισθένη τη γνωστή μας απάντηση: “Ου φροντίς Ιπποκλείδη”, λεγοντάς του ότι αδιαφορεί που χάνει τη νύφη. Φτάνει ότι αυτός έκαμε το κέφι του.

Την παροιμιακή αυτή φράση χρησιμοποιούμε, όταν θέλομε να δηλώσουμε ότι κάτι δεν μας ενδιαφέρει. Κάνομε αυτό που μας αρέσει και αδιαφορούμε για τη γνώμη του κόσμου.

• “Αντί πινακίου φακής” (= Για ένα πιάτο φακής). (Γένεσις ΚΕ’ 29-34)

Σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση, ο Ησαύ πούλησε τα δικαιώματα του πρωτότοκου γιου στον αδελφό του Ιακώβ για ένα πιάτο φακής, για κάτι το ασήμαντο.

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε το ευτελές αντάλλαγμα, όταν δηλαδή δίνομε κάτι που έχει αξία και στη θέση του παίρνομε κάτι άλλο με ελάχιστη αξία.

• “Δεν έχει πού την κεφαλήν κλίνη” (όχι κλίναι)

(= Δεν έχει πού να γείρει το κεφάλι). (Ματθ. Η’ 20 και Λουκ. Θ’ 58).

Στην Καινή Διαθήκη απαντά η φράση του Ιησού: “Ο δε υιός του ανθρώπου ουκ έχει πού την κεφαλήν κλίνη”, δηλαδή “ο γιος του ανθρώπου (ο ίδιος ο Χριστός) δεν έχει πού να γείρει το κεφάλι”.

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε, για να δηλώσουμε ότι κάποιος είναι παντελώς άπορος, ότι βρίσκεται σε κατάσταση απελπισίας.

• “Ζητώ την κεφαλήν (κάποιου) επί πίνακι”.

Η φράση προήλθε από την απαίτηση της Σαλώμης, της ανιψιάς του Ηρώδη Αντίπα, για τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη του Προδρόμου (32 μ.Χ.) Η απαίτησή της έγινε δεκτή από τον Ηρώδη, αφού προηγουμένως τον γοήτευσε με τον χορό της.

Τη φράση αυτή τη χρησιμοποιούμε, όταν ζητούμε την αυστηρή τιμωρία ή την αποπομπή κάποιου.

• Εμεινε (κάποιος) στήλη άλατος (Γένεσις ΙΘ’, 26).

Η φράση προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη.

Σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση, ενώ ο Λωτ και η οικογένειά του απομακρύνονταν από τα Σόδομα, για να αποφύγουν τη θεϊκή καταστροφή, η γυναίκα του Λωτ παρήκουσε την εντολή του Θεού και κοίταξε πίσω της, με αποτέλεσμα να γίνει “στήλη άλατος”.

Η φράση λέγεται για τις περιπτώσεις εκείνες, κατά τις οποίες κάποιος μένει άφωνος, άναυδος, έκπληκτος για κάτι που δεν περιμένει, για κάτι το απροσδόκητο.

• “Μετά φανών και λαμπάδων”. (=Με φανάρια και λαμπάδες) (Ιωαν., 18, 3).

Στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο αναφέρεται ότι ο Ιούδας με τη φρουρά και με υπηρέτες πήγε να παραδώσει τον Ιησού “μετά φανών και λαμπάδων”. Κρατούσαν όλοι αυτοί φανάρια και λαμπάδες.

Τη φράση αυτή συνήθως τη λέμε για κάτι που γίνεται με λαμπρότητα, με πανηγυρικό τρόπο.

• “Το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σαρξ ασθενής”.

(= Το πνεύμα είναι πρόθυμο, η σάρκα όμως αδύνατη) (Ματθαίος, 26, 41).

Τον λόγο αυτόν τον είπε ο Ιησούς στους μαθητές Του στη Γεθσημανή, όταν, επιστρέφοντας από εκεί όπου είχε πάει να προσευχηθεί τους βρήκε να κοιμούνται.

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε, όταν θέλομε να τονίσουμε ότι υπάρχει η βούληση, αλλά το σώμα δυσκολεύει. Θέλουμε να κάνομε κάτι, αλλά το σώμα μας δεν μας βοηθεί.

• “Συν γυναιξί και τέκνοις” (Με τις γυναίκες και τα παιδιά τους).

(Πράξεις των Αποστόλων, 21.5)

Σε μια από τις περιοδείες του ο Απόστολος Παύλος φεύγει από την πόλη Τύρο με πλοίο και οι χριστιανοί τον κατευοδώνουν “συν γυναιξί και τέκνοις”, με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους.

Τη φράση τη χρησιμοποιούμε σε περίπτωση πάνδημης υποδοχής.

• “Αρον άρον” (=Γρήγορα και βιαστικά) (Ιωανν. ιθ’ 15).

Η φράση προέρχεται από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, όπου οι Εβραίοι φώναζαν στον Πιλάτο για τον Ιησού. “Πάρε τον, πάρε τον, σταύρωσέ Τον”.

Σήμερα όμως τη φράση τη χρησιμοποιούμε με τη σημασία πως κάτι γίνεται βιαστικά.

• “Πέρασε (κάποιος) ζωή χαρισάμενη”. (=Πέρασε ζωή άνετη και ευτυχισμένη).

Η φράση παρανοήθηκε στον τύπο και τη σημασία της. Οταν λέμε ότι κάποιος “πέρασε ζωή χαρισάμενη”, δηλαδή ευτυχισμένη, είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό από αυτό που αναφέρει το αναστάσιμο τροπάριο. “Χαρισάμενος ζωήν τοις εν τοις μνήμασιν” σημαίνει ότι ο Ιησούς χάρισε ζωή στους νεκρούς.

• “Νίπτω τας χείρας μου” (Ματθ. ΚΖ’ 24)

Η φράση προέρχεται από την Καινή Διαθήκη και ελέχθη από τον Πόντιο Πιλάτο ο οποίος προσπάθησε έτσι να δηλώσει ότι δεν ευθύνεται για την παράδοση του Ιησού στον όχλο, προκειμένου να θανατωθεί.

Η φράση λέγεται για ανθρώπους που αποποιούνται κάθε ευθύνη.